Шартты Райлы Етістіктер: Сөйлемдер Құру

6-тапсырма: Шартты райлы етістіктермен сөйлемдер құрайық!

Сәлеметсіздер ме, қадірменді достар! Бүгін біз қазақ тілінің тағы бір қызықты тақырыбына тоқталамыз. Бұл – шартты райлы етістіктер. Бұл етістіктерді дұрыс қолдана білсек, сөйлеу мәнеріміз әлдеқайда байып, ойымызды нақтырақ жеткізе аламыз. Ендеше, берілген тапсырманы орындап, шартты райлы етістіктерді қатыстырып, әсем де мағыналы сөйлемдер құрайық, неге болмайды дейсіздер?

Шартты райлы етістіктер деген не?

Біздің тілімізде шартты райлы етістіктер белгілі бір шарттың орындалуына байланысты жасалатын іс-әрекетті білдіреді. Яғни, бір нәрсе орындалса, басқа бір нәрсе болады деген мағынаны береді. Мысалы, "барсам", "келсе", "оқыса" сияқты сөздер осы шартты райлы етістіктерге жатады. Олар көбінесе "-са", "-се", "-ған", "-ген" жалғаулары арқылы жасалады. Бұл етістіктерді қолдану арқылы біз болашаққа қатысты болжамдарды, тілектерді, ұсыныстарды немесе ескертулерді білдіре аламыз. Ойлап көріңізші, егер біз "Жаңбыр жауса, жер көгереді" десек, бұл жерде "жауса" деген сөз шартты райлы етістік. Яғни, жаңбырдың жаууы – шарт, жердің көгеруі – соның нәтижесі. Осындай қарапайым мысалдар арқылы шартты райлы етістіктердің мағынасын тереңірек түсінуге болады. Бұл етістіктерді белсенді қолдану, олардың түрлі формаларын меңгеру, сөздік қорымызды байытып, жазба жұмыстарымызда, ауызекі сөйлеуде үлкен көмек көрсетеді. Шынымен де, бұл тілдің көркемдігін арттыратын маңызды құралдардың бірі. Біздің тапсырмамыз да осыған арналған – шартты райлы етістіктерді тілімізге ендіріп, олардың қолданылу аясын кеңейту.

Тапсырма: Шартты райлы етістіктерді қатыстырып сөйлемдер құрайық!

Енді, міне, нағыз қызық жері осы – өздеріңіздің шартты райлы етістіктерді қолданып, сөйлемдер құратын кезең. Мен сіздерге бірнеше шартты райлы етістіктердің негіздерін берейін, ал сіздер соларға тиісті жалғауларды қосып, толыққанды, мағыналы сөйлемдер құраңыздар. Бұл тапсырманы орындау арқылы сіздердің шартты райлы етістіктерді қалай түсінгендеріңізді көреміз және оларды күнделікті сөйлеуде қалай тиімді қолдануға болатынын жаттаймыз. Мысалы, "бар" етістігін алайық. Оны "барсам", "барсақ", "барсаңыз", "барса", "барса", "барсаңыздар" деп өзгертуге болады. Әрбір нұсқа өзінің ерекше мағынасын береді. "Мен ерте барсам, сабағымды үлгеріп қалар едім" – бұл жерде "барсам" етістігі жеке тұлғаның іс-әрекетінің белгілі бір шартқа байланысты болатынын көрсетеді. Ал "Егер сендер бірге барсаңдар, жолдарың оңай болар еді" десек, бұл топтың бірлескен іс-әрекетінің шарттылығын білдіреді. Әрбір сөйлем өз алдына бір әлем. Осылайша, әрбір шартты райлы етістіктің өзіндік ерекшелігі бар. Оларды дұрыс қолдану – сөйлеу тіліміздің көркемдігі мен сауаттылығының белгісі. Әрине, бұл жерде тек қана ережелерді жаттау жеткіліксіз. Ең бастысы – осы етістіктерді іс жүзінде, күнделікті өмірде қолдана білу. Сіздердің құрған сөйлемдеріңізді оқып, талқылап, одан әрі жетілдіреміз. Ендеше, іске сәт, достар!

Берілген негіздер:

• Кел-:
• Оқы-:
• Жаз-:
• Істе-:
• Білетін-:
• Көрет-:
• Сөйле-:
• Тыңда-:
• Жүр-:
• Жүргіз-:

Мысалы:

• Кел-: Егер сен ертерек келсең, біз бірге тамақ ішер едік.
• Оқы-: Ол кітапты көп оқыса, білімі артар еді.

Енді, сіздердің кезегіңіз!

Шартты райлы етістіктердің қолданылуы

Шартты райлы етістіктерді қолдану – бұл тек грамматикалық ережелерді білу ғана емес, сонымен қатар ойды нақты, әсерлі жеткізудің бір жолы. Бұл етістіктерді пайдалана отырып, біз әртүрлі жағдаяттарды, болашаққа деген үміттерді, тіпті кейбір жағдайларда өкініштерді де білдіре аламыз. Мысалы, "Егер менде ақша болса, мен әлемді аралар едім" деген сөйлемді қарастырайық. Бұл жерде "болса" етістігі – шартты рай. Ол қазіргі уақытта ақшаның жоқтығын, бірақ оның бар болған жағдайда болатын іс-әрекетті меңзейтінін көрсетеді. Осылайша, шартты райлы етістіктер арқылы біз бүгінгі шындық пен ертеңгі мүмкіндіктер арасындағы байланысты орната аламыз. Бұл етістіктердің маңыздылығын тіл мамандары да ерекше атап өтеді. Олардың көмегімен құрылған сөйлемдер тілді көркемдеп, оның байлығын ашуға ықпал етеді. Ғалымдардың зерттеулеріне сүйенсек, шартты райлы етістіктердің түрлі формалары мен қолданылу аясы өте кең. Олар тек сөйлем ішінде ғана емес, сонымен қатар фразеологизмдерде, мақал-мәтелдерде де жиі кездеседі. Мысалы, "Өнер – алтау, асырайтын – біреу" деген мақалда "асырайтын" етістігінің түбірінде шартты райлылық жатыр. Яғни, егер өнер болса, ол асырайды деген мағына бар. Осындай мысалдар шартты райлы етістіктердің тілімізде қаншалықты терең тамырлағанын көрсетеді. Біздің тапсырмамыздағы мақсат – осы тереңдікті сезініп, оны өз сөйлеу тілімізге енгізу. Шығармашылықпен қарасаңыздар, бұл тапсырма сіздер үшін өте қызықты болады. Әрбір сөйлем – сіздің ойыңыздың көрінісі. Сол ойды шартты райлы етістіктер арқылы әсемдеп жеткізе біліңіздер.

Сөйлемдерді тексеру және жетілдіру

Құрметті достар, енді міне, сіздердің еңбектеріңіздің нәтижесін көретін уақыт келді. Құрған сөйлемдеріңізді мұқият тексеріп, олардың грамматикалық дұрыстығына, мағыналық айқындығына көз жеткізейік. Егер қандай да бір қателіктер немесе түсініспеушіліктер болса, оларды бірге талқылап, түзету жолдарын іздейміз. Біз үшін әрбір сөйлем маңызды. Бір-біріміздің жұмыстарымызды бағалап, ұсыныстар беріп отыру – бұл процесті одан әрі дамытады. Егер сіздер "Келсе, мен оған көмектесер едім" деп жазсаңыздар, онда бұл сөйлемнің шартты райлы етістігі мен негізгі етістігінің арасындағы байланыс дұрыс құрылған ба, жоқ па, соны қараймыз. Мысалы, "Келсе" – шарт, "көмектесер едім" – сол шарттың орындалуынан туындайтын іс-әрекет. Бұл сөйлем толыққанды және мағыналы. Енді, егер "Мен келсе, ол кітап береді" десек, бұл сөйлем мағыналық жағынан сәл ғана кемшін болып қалуы мүмкін. Себебі, "Мен" – бірінші жақ, ал "ол" – үшінші жақ. Мұндай жағдайда сөйлемнің мағынасын нақтылау үшін "Егер мен келсем, ол маған кітап берер еді" деп өзгерту қажет. Осылайша, әрбір сөйлемді талдау арқылы біз шартты райлы етістіктердің қолданылуын тереңірек түсінеміз. Бұл – үйренудің ең тиімді жолы. Егер сіздер жазған сөйлемдерді басқалармен бөлісіп, пікір алмассаңыздар, онда бұл процесс әлдеқайда қызықты әрі пайдалы болады. Еш уақытта жазудан, сөйлеуден, үйренуден жалықпаңыздар. Біздің мақсатымыз – қазақ тілінде еркін сөйлейтін, сауатты жазатын азаматтарды тәрбиелеу. Сондықтан, әрбір тапсырманы ерекше ықыласпен орындаңыздар. Сіздердің белсенділіктеріңіз бен талпыныстарыңыз – біздің ең үлкен марапатымыз. Сәттілік, достар!